Odpowiedź na to pytanie ma kluczowe znaczenie dla pokrzywdzonych, a także warsztatów naprawczych oferujących pokrzywdzonym samochody zastępcze. Ubezpieczyciele często nadużywają swojej silniejszej pozycji rynkowej, organizacyjnej i marketingowej, proponując pokrzywdzonym niekorzystne oferty najmu pojazdu zastępczego, często uzależniając koszt takiego najmu od skorzystania z oferty ubezpieczyciela. Dzieje się to najczęściej w ten sposób, że ubezpieczyciel proponuje, aby pokrzywdzony skorzystał z usług wypożyczalni samochodów, z którą ubezpieczyciel ma podpisaną umowę współpracy. Zwykle wypożyczalnie samochodów znajdują się daleko od miejsca zamieszkania pokrzywdzonego. Umowy zawierają liczne ograniczenia dotyczące pokrzywdzonego np.:
- zakaz poruszania się po drogach gruntowych,
- zakaz przewożenia psów i innych zwierząt,
- kary za drobne uszkodzenia np. rysy na karoserii,
- udział własny w szkodach powstałych w samochodach zastępczych,
- obowiązek zwrotu samochodu o określonej porze i miejscu.
Nadto, realizacja umowy najmu jest trudna. Zwykle samochody zastępcze nie są dostępne od ręki. Trzeba na nie czekać. Kontakt zarówno z ubezpieczycielem jak i wypożyczalnią bywa trudny, często odbywa się przez infolinie. Regulaminy najmu oraz umowy najmu pojazdu bywają niejasne i niezrozumiałe. Jedyny argument jaki jest po stronie ubezpieczyciela to niższa od rynkowej cena za najem pojazdu zastępczego.
Z całą stanowczością należy podkreślić, że cena nie jest jedynym elementem umowy najmu samochodu zastępczego. Wszystkie ograniczenia i obowiązki jakie ciążą na pokrzywdzonym jako najemcy samochodu zastępczego mogą przesądzić o tym, że faktycznie umowa najmu proponowana przez ubezpieczyciela jest niekorzystna dla pokrzywdzonego, mimo niższej od rynkowej ceny najmu.
Co do zasady pokrzywdzonemu przysługuje prawo zwrotu od ubezpieczyciela faktyczne poniesionych kosztów najmu samochodu zastępczego mimo nie skorzystania z oferty ubezpieczyciela. Przemawiają za tym następujące argumenty.
Zgodnie z uchwałą Sadu Najwyższego w sprawie III CZP 32/03 z dnia 13 czerwca 2003r.: „odszkodowanie przysługuje od ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej za uszkodzenie pojazdu mechanicznego obejmuje niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty naprawy pojazdu, ustalone według cen występujących na lokalnym rynku”.
Kosztami naprawy „ekonomicznie uzasadnionymi” będą koszty ustalone według cen, którymi posługuje się wybrany przez poszkodowanego warsztat naprawczy dokonujący naprawy samochodu. Nie ma przy tym znaczenia fakt, że ceny te są wyższe od cen przeciętnych dla określonej kategorii usług naprawczych na rynku napraw samochodu. Jeżeli nie kwestionuje się uprawnienia do wyboru przez poszkodowanego warsztatu samochodowego mającego dokonać naprawy, miarodajne w tym zakresie powinny być ceny stosowane właśnie przez ten warsztat naprawczy w związku z naprawą indywidualnie oznaczonego pojazdu mechanicznego.
W konsekwencji Sąd Najwyższy uznał, że odszkodowanie przysługujące od ubezpieczyciela odpowiedzialności cywilnej za uszkodzenie pojazdu mechanicznego obejmuje niezbędne i ekonomicznie uzasadnione koszty naprawy pojazdu, ustalone według cen występujących na lokalnym rynku. Wydaje się, że poszkodowany powinien mieć prawo odmowy przyjęcia oferowanego przez ubezpieczyciela pojazdu zastępczego z wybranej przez niego wypożyczalni. Refundacji zaś będą podlegać wydatki za najem, o ile stawka najmu pojazdu zastępczego uzgodniona przez poszkodowanego z innym zakładem oferującym pojazdy zastępcze, mieścić się będzie w obrębie cen występujących na rynku lokalnym. Podkreślenia wymaga, że poszkodowany nie ma obowiązku poszukiwania najtańszej na rynku oferty najmu i zakładu naprawczego (wyrok S.N. I CKN 1466/99 z 25 kwietnia 2002, wyrok S.A. w Krakowie I ACa 1567/13 z 18 lutego 2014r.).
Poszkodowany może kierować się innymi niż jedynie cena, kryteriami wyboru wypożyczalni oferującej pojazdy zastępcze. Istotna może być szybkość wykonania usługi i uproszczenia całego procesu. Poszkodowany często bezpośrednio po kolizji oddaje samochód do warsztatu naprawczego i jednocześnie wynajmuje pojazd zastępczy niezbędny mu do normalnego funkcjonowania.
Atrakcyjność wyboru przez poszkodowanego zakładu naprawczego może polegać na:
- jakości świadczonych usług,
- dostępności danego rodzaju pojazdu,
- miejscu zwrotu pojazdu,
- zaufaniu do danego podmiotu,
- renomy warsztatu.
Nie można wykluczyć możliwości wyboru przez poszkodowanego wypożyczalni, bowiem w innym wypadku poszkodowany byłby związany ofertą ubezpieczyciela, który zawierając umowy z określonymi podmiotami kieruję się wyłącznie ceną. Nie ma racji ubezpieczyciel twierdząc, że pokrzywdzony, który nie przejawia inicjatywy sprawdzenia warunków najmu oferowanego przez ubezpieczyciel i zawiera umowę najmu po wyższej stawce – narusza obowiązek z art. 354§2 k.c. współdziałania dłużnika przy wykonaniu zobowiązania. Przepis ten nie może mieć zastosowania bowiem poszkodowanego nie łączy stosunek zobowiązaniowy z ubezpieczycielem sprawcy szkody.
Sąd Najwyższy w uchwale III CZP 20/17 z dnia 24 sierpnia 2017 r. stwierdził, że: „Wydatki na najem pojazdu zastępczego poniesione przez ubezpieczyciela, przekraczające koszty zaproponowanego przez ubezpieczyciela skorzystania z takiego pojazdu są objęte odpowiedzialnością z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, jeżeli ich poniesienie było celowe i ekonomicznie uzasadnione.”
W uzasadnieniu tego stanowiska Sąd Najwyższy stwierdził, że jeżeli ubezpieczyciel proponuje poszkodowanemu – we współpracy z przedsiębiorcą trudniącym się wynajmem pojazdów- skorzystanie z pojazdu zastępczego równorzędnego pod istotnym względami pojazdowi uszkodzonemu albo zniszczonemu zapewniając pełne pokrycie kosztów jego udostępnienia, a mimo to poszkodowany decyduje się na poniesienie wyższych kosztów najmu innego pojazdu, koszty te- w zakresie nadwyżki-będą podlegały zwrotowi tylko wtedy, gdy wykaże szczególne racje, przemawiające za uznaniem ich za „celowe i ekonomicznie uzasadnione”. W tym kontekście istotne znaczenie ma nie tylko równorzędność samego pojazdu, ale także dodatkowych warunków umowy takich jak np. czas i miejsce udostępnienia oraz zwrotu pojazdu zastępczego czy też obowiązek kaucji.
Jednak prawo pokrzywdzonego do zwrotu od ubezpieczyciela OC posiadaczy pojazdów mechanicznych nie może być nadużywane. Jeżeli istotne warunki wynajmu proponowanego przez ubezpieczyciela (we współpracy z przedsiębiorcą wynajmującym pojazdy) czynią zadość potrzebie ochrony uzasadnionych potrzeb poszkodowanego, nie ma podstaw by obciążać osoby zobowiązane do naprawienia szkody wyższymi kosztami związanymi ze skorzystaniem przez poszkodowanego z droższej oferty. Odstępstwa od tej reguły nie uzasadniają drobne niedogodności o charakterze niemajątkowym, które mogą wiązać się np. z koniecznością nieznacznie dłuższego oczekiwania na podstawienie pojazdu zastępczego przez ubezpieczyciela.
